PFAS

PFAS zijn poly- en perfluoralkylstoffen. Het is een groep van duizenden chemische stoffen. Bekende voorbeelden zijn PFOS, PFOA en GenX. PFAS worden door de mens gemaakt. Ze worden in heel veel producten en productieprocessen gebruikt. Via die producten komen ze vervolgens in het milieu terecht, zoals in de bodem, in het (grond)water, in planten en in dieren. Via ons eten en drinken komen PFAS ook in ons lichaam terecht.

Een vervelende eigenschap van PFAS is dat ze niet of nauwelijks afbreken. Slecht afbreekbare stoffen hopen zich op in de natuur en in planten, dieren en mensen. Andere slecht afbreekbare stoffen zijn bijvoorbeeld microplastics.

Er is steeds meer bekend over hoe schadelijk PFAS zijn voor mensen en het milieu. Dit is voor elke soort PFAS anders: de ene PFAS is schadelijker dan de andere. Over de meeste PFAS weten we nog heel weinig.

In het nieuws hoor je vaak over bepaalde gebieden in Nederland waar PFAS een probleem is. Bijvoorbeeld de omgeving van Chemours in Dordrecht en de Westerschelde. Maar PFAS zijn niet alleen in die gebieden een probleem. Overal in Nederland zitten PFAS in het milieu.

Wat weten we over PFAS en gezondheid?

PFAS kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid. Zo weten we dat sommige PFAS kunnen zorgen voor:

  • een minder goed werkend immuunsysteem
  • een hoger cholesterol
  • een verandering in leverwaarden
  • een iets lager geboortegewicht
  • een hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap en problemen tijdens de zwangerschap
  • nier- en zaadbalkanker bij jarenlange, hoge blootstelling

Van deze effecten verwachten we de effecten op het immuunsysteem als eerste. Of deze gezondheidseffecten optreden, hangt onder andere af van hoeveel PFAS je binnen krijgt over de tijd. Als je lange tijd veel PFAS binnenkrijgt, is de kans groter dat de effecten optreden. Dat de kans toeneemt, wil niet zeggen dat je daar ook iets van gaat merken. Dat hangt ook af van veel andere factoren, zoals erfelijkheid, leefstijl (voeding en beweging) en of je andere ziekten hebt. Het RIVM adviseert de overheid ervoor te zorgen dat mensen minder PFAS binnenkrijgen.

PFAS in voeding en drinkwater

De meeste PFAS krijg je binnen via je eten en drinkwater. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat de meeste Nederlanders alleen al via eten en drinkwater méér PFAS binnenkrijgen dan veilig is volgens de gezondheidskundige grenswaarde. Die waarde geeft aan hoeveel PFAS je mag binnenkrijgen voordat het een effect heeft op het lichaam.

Je kunt zelf niet zoveel doen om te voorkomen dat je PFAS binnenkrijgt. Voldoende water drinken en gevarieerd eten zijn belangrijk om gezond te blijven, ook al krijg je er een beetje PFAS mee binnen. Als je zorgt dat je veel verschillende voedingsmiddelen eet, voorkom je dat je vaak voedingsmiddelen eet waar meer schadelijke stoffen in zitten.

Andere manieren waarop je PFAS kunt binnenkrijgen

Je krijgt dus vooral PFAS binnen via je eten en het drinkwater. Je kunt daarnaast extra PFAS binnenkrijgen:

  • Als je (regelmatig) groenten eet van bodem waarin PFAS zitten.
    Heb je een grote moestuin? Dan eet je daar misschien bijna dagelijks groenten uit. Het is dan belangrijk om zeker te weten dat de grond geschikt is voor het telen van groenten, en niet vervuild is met PFAS of met andere stoffen. Vraag aan de gemeente of zij hierover informatie hebben. Als de gemeente dat niet weet, vraag de gemeente dan hoe je de bodem kunt laten onderzoeken. Lees meer op onze pagina over bodemvervuiling.
  • Als je (regelmatig) eieren met te veel PFAS eet.
    Vooral eieren van eigen kippen bevatten soms te veel PFAS. Het is daarom het meest veilig om eieren uit de supermarkt, van speciaalzaken of van de markt te eten.
  • Als je zwemt in zwemwater met PFAS.
    Vooral als je zwemwater inslikt.
  • Als je grond inslikt waar PFAS in zitten.
    Jonge kinderen kunnen bijvoorbeeld grond binnenkrijgen als ze tijdens het spelen hun vieze handen in hun mond steken.
  • Als je stofdeeltjes met PFAS inademt.
    Bij het gebruiken van producten met PFAS kunnen stofdeeltjes vrijkomen in de lucht. Stof in huis kan daardoor stofdeeltjes met PFAS bevatten. Bij bepaalde fabrieken komen deze stofdeeltjes rechtstreeks uit de schoorsteen.
  • Als je smeermiddelen of impregneermiddelen met PFAS gebruikt.
    Je kunt dan stofdeeltjes inademen of via je handen binnenkrijgen.

Eieren van eigen kippen kunnen veel PFAS bevatten

Uit recent onderzoek van de NVWA en het RIVM blijkt dat in het hele land veel PFAS kunnen zitten in eieren van hobbykippen. Als je deze eieren eet, kun je meer PFAS binnenkrijgen dan als je commerciële eieren eet. De verschillen tussen eieren waren groot. In sommige eieren zaten te veel PFAS en in anderen niet. Je kunt niet aan de buitenkant van een ei zien of er te veel PFAS in zitten. Daarom is het advies om in heel Nederland geen eieren van hobbykippen te eten. Het is het meest veilig om eieren uit de supermarkt of andere winkels te eten. Daar zitten veel minder PFAS in. Lees de veelgestelde vragen over PFAS in eieren. Of lees de extra informatie op de site van het Voedingscentrum: Voedingscentrum duidt: kun je eieren van eigen kippen eten vanwege PFAS?.

Gebieden met extra adviezen

Voor de bewoners van sommige gebieden gelden extra adviezen om blootstelling aan PFAS te verminderen. Er is bijvoorbeeld extra informatie te vinden voor bewoners van:

Mogelijk zitten er ook PFAS in de bodem op de plek van kleinere bedrijven die (producten met) PFAS maken of gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan een textielfabriekje of aan een brandweerkazerne. De overheid doet op verschillende plekken bodemonderzoek om in beeld te krijgen of er op zulke plekken (meer) PFAS in de bodem zitten.

Hoe komen PFAS in onze omgeving?

De meeste stoffen komen in het milieu door vervuiling vanuit fabrieken. Maar ze kunnen ook in het milieu komen via consumentenproducten. PFAS kunnen vast of los zitten in een product.

Loszittende PFAS zitten in onder andere blusschuim, impregneermiddel voor kleding en meubels, skiwax en smeermiddel. Loszittende PFAS komen vrij als je dat product gebruikt. Bijvoorbeeld als je je fietsketting smeert of als je je tent waterdicht maak. Of als de brandweer een brand blust met schuim met PFAS er in.

Vastzittende PFAS zitten in bijvoorbeeld de antiaanbaklaag van pannen, tapijten, (regen)kleding, bakpapier en pizzadozen. Vastzittende PFAS komen vrij als je het product verkeerd gebruikt. Bijvoorbeeld als je krassen maakt in de antiaanbaklaag van je pan of als je de pan te heet maakt voordat je er iets in doet.

Voor alle producten geldt dat er PFAS in het milieu komen als je het product uiteindelijk weggooit. Deze stoffen breken niet af en het is lastig om ze te verbranden in de afvalverbranding.

PFAS-vrije producten kopen

PFAS zitten in heel veel spullen en producten. De Nederlandse overheid werkt samen met andere Europese landen aan een verbod op deze stoffen als ze niet echt nodig zijn. PFOS is sinds 2008 verboden in veel producten en PFOA is sinds 2020 verboden in producten voor consumenten.

Je kunt als consument proberen om de hoeveelheid PFAS in het milieu te verminderen. Koop bij voorkeur PFAS-vrije producten. Zo verminderen we uiteindelijk met zijn allen de hoeveelheid van deze stoffen in ons milieu. Producten die vaak PFAS bevatten zijn:

  • pannen met een antiaanbaklaag
  • bakpapier
  • buitensport- en regenkleding
  • cosmetica
  • impregneermiddel (bijvoorbeeld voor kleding)
  • ski-wax
  • smeermiddel (bijvoorbeeld voor je fietsketting)
  • tapijt
  • tapijtreiniger
  • pizzadozen

Het is niet zo dat in deze producten altijd PFAS zitten, er zijn gelukkig steeds meer PFAS-vrije merken. Meestal vermelden die merken op de verpakking dat ze ‘PFAS-vrij’ zijn. Wil je zeker weten waar je aan toe bent? Dan kun je de leverancier om informatie vragen. Die moet jou die informatie binnen 45 dagen gratis geven.

Veelgestelde vragen over PFAS in eieren

In het hele land kunnen veel PFAS zitten in eieren van hobbykippen. Als er veel PFAS in een ei zit, kan je door het eten hiervan veel PFAS binnenkrijgen. Aan de buitenkant kan je niet zien hoeveel PFAS er in een ei zitten. Daarom is het advies om in heel Nederland geen eieren van hobbykippen te eten. Het is het meest veilig om eieren uit de supermarkt, van speciaalzaken of van de markt te eten.

Dat geldt voor kinderen nog meer dan voor volwassen. De hoeveelheid PFAS die je binnen ‘mag krijgen’ (de gezondheidskundige grenswaarde) hangt af van je lichaamsgewicht. Kinderen hebben een lager lichaamsgewicht, waardoor ze sneller teveel PFAS binnenkrijgen.

Nee, eieren uit de supermarkt bevatten veel minder PFAS. Dat weten we doordat de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) de eieren regelmatig test.

Dat weten we nog niet precies. Regenwormen lijken de belangrijkste oorzaak te zijn van de hoge concentraties PFAS in eieren van hobbykippen. Dat blijkt uit onderzoek in Zuid-Holland Zuid en de gemeente Altena. Kippen eten de wormen, waardoor PFAS (vooral de stof PFOS) in de eieren terechtkomt. De gemeten hoeveelheden PFAS in de wormen kunnen het grootste deel van de PFAS in de eieren verklaren. Toch kunnen ook andere – nog onbekende – bronnen bijdragen aan de hoeveelheid PFAS in de eieren. Het RIVM doet verder onderzoek naar PFAS in eieren.

Het helpt om je kippen op een andere ondergrond te houden, zoals een afgesloten ren met een harde bodem. Dan hebben je kippen geen toegang tot regenwormen. Dit kan de kans op PFAS in hun eieren verkleinen. Maar PFAS kunnen ook op andere manieren in het milieu komen. Daarom is het niet helemaal zeker dat de eieren vrij van PFAS zijn. We weten bijvoorbeeld niet of andere diertjes die door kippen gegeten worden (spinnen, slakken) PFAS bevatten, en of er nog andere bronnen zijn.

Kippen eten van nature wormen als ze die tegenkomen. De kans is groot dat deze wormen PFAS bevatten. Dus kippen die wormen eten, krijgen waarschijnlijk PFAS binnen. Dit komt doordat PFAS in heel Nederland (en de rest van de wereld) aanwezig zijn en zich ophopen in het milieu en dus ook in wormen.

Het lijkt er op dat wormen een belangrijke bron van PFAS zijn. Als je voorkomt dat je kippen wormen eten, bijvoorbeeld door kippen te houden in een ren met een harde bodem, kan dat de hoeveelheid PFAS verminderen. Maar we weten nog niet zeker of er nog andere bronnen van PFAS zijn.

Ja, het RIVM doet verder onderzoek naar PFAS in eieren in heel Nederland. Dit onderzoek moet duidelijk maken hoe PFAS in de voedselketen komt en welke maatregelen nodig zijn om de blootstelling aan PFAS te verminderen.

Het is nog niet precies bekend hoe lang het onderzoek duurt, maar het kan enkele maanden tot een jaar duren. De resultaten worden openbaar gemaakt zodra het onderzoek is afgerond.

We begrijpen dat mensen willen weten of ze hun eieren kunnen blijven eten. Toch zet de GGD vraagtekens bij het laten testen van eieren. Met zo’n test weet je namelijk nog steeds niet of je de eieren veilig kunt eten (zie ook ‘Ik heb mijn eieren laten testen. Wat betekent de uitslag van de test?).

We weten dat eieren van hobbykippen te veel PFAS kunnen bevatten. Het advies blijft daarom om te kiezen voor eieren uit de winkel. Dat geldt voor kinderen nog meer dan voor volwassenen. De hoeveelheid PFAS die je binnen ‘mag krijgen’ (de gezondheidskundige grenswaarde) hangt af van je lichaamsgewicht. Kinderen hebben een lager lichaamsgewicht, waardoor ze sneller teveel PFAS binnenkrijgen.

De meeste mensen ontvangen na de test een tabel met getallen. Daarin staat:

  • de hoeveelheid PFAS in de geteste eieren;
  • en de hoeveelheid PFAS die maximaal in de eieren mag zitten (de zogenaamde ‘maximale Europese limiet’).

Is de hoeveelheid PFAS in jouw eieren lager dan de Europese limiet? Dan betekent het dat de hoeveelheid PFAS in die eieren ongeveer net zoveel is als de hoeveelheid in de eieren in de winkel.
Ligt de hoeveelheid boven de Europese limiet? Dan is de hoeveelheid PFAS in die eieren meer dan de hoeveelheid PFAS in eieren uit de supermarkt.

De GGD kan op basis van de resultaten niet zeggen of je je eieren ‘veilig’ kunt eten. Dat hangt namelijk ook af van:

  • hoe vaak/veel eieren je eet;
  • je lichaamsgewicht;
  • de concentratie PFAS in de eieren op andere momenten. De test die je hebt laten doen is een momentopname. De eieren die je een dag of een week later raapt, kunnen meer of minder PFAS bevatten;
  • en hoeveel PFAS je verder binnenkrijgt, bijvoorbeeld via andere voedingsmiddelen.

We weten dat er in eieren uit de winkel meestal minder PFAS zitten dan in de eieren van hobbykippen. Daarom blijft het advies om eieren uit de supermarkt, van speciaalzaken of van de markt te eten.

 

 

Dat kan, maar dat hoeft niet zo te zijn. Uit onderzoek blijkt dat er geen verband is tussen het PFAS-gehalte in de eieren van een kip, en die in de grond waarop de kip loopt.

De eieren van hobbykippen mag je bij het restafval weggooien.

Veelgestelde vragen over PFAS

Ja, je kunt gewoon kraanwater blijven drinken. De hoeveelheid PFAS die je met kraanwater binnenkrijgt, is klein. Voldoende water drinken is belangrijk om gezond te blijven.

Heb je een kleine moestuin? Dan kun je meestal gewoon groenten uit je eigen moestuin blijven eten. Soms gelden er extra adviezen als de bodem vervuild is. Dat staat op de website van je gemeente of hoor je van je gemeente.

Heb je een grote moestuin? Dan eet je daar misschien bijna dagelijks groenten uit. Het is dan belangrijk om zeker te weten dat de grond geschikt is voor het telen van groenten, en niet vervuild is met PFAS of met andere stoffen. Vraag aan de gemeente of zij hierover informatie hebben. Als de gemeente dat niet weet, vraag de gemeente dan hoe je de bodem kunt laten onderzoeken. Lees meer op onze pagina over bodemvervuiling.

Vis uit de winkel kun je gewoon blijven eten. Het Voedingscentrum adviseert wel om verschillende soorten vis te eten (Voedingscentrum duidt: kun je vis eten vanwege PFAS? | Voedingscentrum). Het Voedingscentrum raadt áf om regelmatig zelfgevangen zoetwatervis te eten. Daarin zitten soms te veel PFAS en daarnaast kunnen er ook andere ongezonde stoffen in zitten, zoals zware metalen, PCB’s en dioxines.

Via borstvoeding kan er PFAS in het bloed van jonge kinderen terechtkomen. Te veel PFAS kan ertoe leiden dat je immuunsysteem minder goed werkt. Je immuunsysteem kan dan bijvoorbeeld minder goed op een vaccinatie reageren.

In 2022 onderzocht de Vrije Universiteit Amsterdam bij tien vrouwen uit de regio Dordrecht of zij PFAS in hun moedermelk hadden. Bij alle tien de vrouwen bleken er inderdaad PFAS in de moedermelk te zitten. De hoeveelheid PFAS in de melk was minder dan de gezondheidskundige grenswaarde. Bij deze hoeveelheid verwachten we geen nadelige effecten van PFAS in moedermelk op het immuunsysteem van jonge kinderen. Er is daarom geen reden om geen borstvoeding meer te geven. De voordelen van borstvoeding zijn namelijk groot en dit weegt op tegen de nadelen ervan.

 

Op de meeste plekken kun je veilig zwemmen. Kies als je gaat zwemmen altijd voor officieel zwemwater. Kijk voordat je weggaat op zwemwater.nl of er waarschuwingen zijn voor jouw zwemplek. Plekken waar een waarschuwing geldt vanwege PFAS vind je hier.

 

In zeeschuim kunnen bacteriën en schadelijke stoffen, zoals PFAS, zich ophopen. Probeer dus te voorkomen dat je zeeschuim binnenkrijgt en laat kinderen en huisdieren er niet in spelen. Neem als dat kan een douche na het zwemmen in zee.

Uit onderzoek in Westerse landen blijkt dat bijna iedereen een beetje PFOA (een PFAS) in het bloed heeft. PFOA blijft lang in je lichaam aanwezig.

De GGD adviseert niet om bloedonderzoek te doen, om verschillende redenen:

  • de concentratie PFAS in het bloed geeft geen duidelijke informatie over de kans dat je ziek wordt of klachten krijgt;
  • er is geen duidelijk gezondheidsadvies bij (een hoog gehalte van) PFAS in het bloed. Er is geen behandeling mogelijk om PFAS uit je bloed/uit je lichaam te krijgen. Alleen door verdere inname zoveel mogelijk te beperken, neemt de hoeveelheid PFAS in het lichaam langzaam afnemen.
  • het bloedonderzoek is een momentopname en geeft geen duidelijke informatie over een al of niet hogere blootstelling aan PFAS in het verdere verleden.

PFAS komen in heel veel producten voor omdat ze zulke handige eigenschappen hebben. Er is steeds meer bekend over hoe schadelijk de stoffen zijn voor mensen en het milieu. Het gebruik van PFOS en PFOA is verboden binnen de Europese unie en andere landen in de wereld. Deze twee soorten PFAS mogen niet in producten zitten als dat niet echt nodig is. De Nederlandse overheid werkt samen met andere Europese landen aan een verbod op alle PFAS in producten waar ze niet echt nodig zijn.

Ook interessant

Wat is er bekend over de risico’s van bestrijdingsmiddelen?
Informatie over bestrijdingsmiddelen
Tips om gehoorschade te voorkomen.
Informatie over gehoorschade