PFAS

Loszittende PFAS zitten in onder andere blusschuim, impregneermiddel voor kleding en meubels, skiwax en smeermiddel. Loszittende PFAS komen vrij als je dat product gebruikt. Bijvoorbeeld als je je fietsketting smeert of als je je tent waterdicht maak. Of als de brandweer een brand blust met schuim met PFAS er in.

Vastzittende PFAS zitten in bijvoorbeeld de antiaanbaklaag van pannen, tapijten, (regen)kleding, bakpapier en pizzadozen. Vastzittende PFAS komen vrij als je het product verkeerd gebruikt. Bijvoorbeeld als je krassen maakt in de antiaanbaklaag van je pan of als je de pan te heet maakt voordat je er iets in doet.

Ja, je kunt gewoon kraanwater blijven drinken. De hoeveelheid PFAS die je met kraanwater binnenkrijgt, is klein. Voldoende water drinken is belangrijk om gezond te blijven.

Heb je een kleine moestuin? Dan kun je meestal gewoon groenten uit je eigen moestuin blijven eten.

Heb je een grote moestuin? Dan eet je daar misschien bijna dagelijks groenten uit. Het is dan belangrijk om te weten of de grond geschikt is voor het telen van groenten, en niet vervuild is met PFAS of met andere stoffen. Vraag aan de gemeente of zij hierover informatie hebben. Als de gemeente dat niet weet, vraag de gemeente dan hoe je de bodem kunt laten onderzoeken. Lees meer op onze pagina over bodemvervuiling.

Vis uit de winkel kun je gewoon blijven eten. Het Voedingscentrum adviseert wel om verschillende soorten vis te eten (Voedingscentrum duidt: kun je vis eten vanwege PFAS? | Voedingscentrum). Het Voedingscentrum raadt áf om regelmatig zelfgevangen zoetwatervis te eten. Daarin zitten soms te veel PFAS en daarnaast kunnen er ook andere ongezonde stoffen in zitten, zoals zware metalen, PCB’s en dioxines.

Moeders kunnen borstvoeding blijven geven. Het onderzoek dat hieronder staat beschreven, geeft geen aanleiding om adviezen aan te passen. Het RIVM doet onderzoek naar de aanwezigheid van PFAS in moedermelk, en verwacht volgend jaar de resultaten  hiervan. De GGD volgt het landelijke RIVM-onderzoek op de voet.

In 2022 onderzocht de Vrije Universiteit Amsterdam bij tien vrouwen uit de regio Dordrecht of zij PFAS in hun moedermelk hadden. Bij alle tien de vrouwen bleken er inderdaad PFAS in de moedermelk te zitten. Via borstvoeding kan er PFAS in het bloed van jonge kinderen terechtkomen. De hoeveelheid PFAS in de melk lag wel ónder de maximaal acceptabele waarde voor moedermelk  van de Europese Authoriteit voor Voedselveiligheid (de EFSA). Bij deze hoeveelheid verwachten we geen nadelige effecten van PFAS in moedermelk op het immuunsysteem van jonge kinderen.

Op de meeste plekken kun je veilig zwemmen. Kies als je gaat zwemmen altijd voor officieel zwemwater. Kijk voordat je weggaat op zwemwater.nl of er waarschuwingen zijn voor jouw zwemplek. Plekken waar een waarschuwing geldt vanwege PFAS vind je hier.

In zeeschuim kunnen bacteriën en schadelijke stoffen, zoals PFAS, zich ophopen. Probeer dus te voorkomen dat je zeeschuim binnenkrijgt en laat kinderen en huisdieren er niet in spelen. Neem als dat kan een douche na het zwemmen in zee.

De Nederlandse overheid doet veel om de blootstelling aan PFAS te verminderen. Er zijn strengere regels gekomen voor PFAS in drinkwater en voedsel, en bedrijven mogen steeds minder PFAS uitstoten. Nederland werkt ook op Europees niveau aan een totaalverbod op PFAS.

Als het lukt om de uitstoot te stoppen, dan blijft het probleem nog langere tijd bestaan. PFAS breken namelijk niet goed af in het milieu en kunnen maar moeilijk worden opgeruimd. Daardoor blijven ze nog lange tijd aanwezig. We hopen wel dat met een verbod de hoeveelheid PFAS afneemt, zodat het in de toekomst bij mensen weer onder de gezondheidskundige waarde komt.

Het Europese verbod is belangrijk, omdat PFAS wereldwijd worden gemaakt en verspreid. Het Europese besluit duurt echter lang. In de tussentijd doen gemeenten, provincies en de overheid in Nederland onderzoek naar de bronnen van PFAS, geven ze strengere vergunningen aan bedrijven en nemen ze maatregelen om PFAS te vervangen, waar dat mogelijk is.

Op dit moment vindt er veel onderzoek plaats naar PFAS, zowel in Nederland als internationaal. Wetenschappers willen beter begrijpen wat langdurige blootstelling aan PFAS precies met onze gezondheid doet.

Deze kennis is belangrijk, omdat het ons in de toekomst meer mogelijkheden kan geven om actie te ondernemen. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat we striktere regels kunnen maken, beter advies kunnen geven aan mensen en misschien zelfs medische oplossingen kunnen vinden.

De GGD-en volgen deze ontwikkelingen nauwgezet en passen waar nodig hun adviezen aan op basis van nieuwe inzichten.

Het RIVM doet onderzoek naar hoe we ervoor kunnen zorgen dat Nederlanders minder PFAS binnenkrijgen. Dat onderzoeksprogramma loopt van 2023 tot en met 2026. Het RIVM onderzoekt hoeveel en op welke manieren mensen PFAS binnenkrijgen. Dat doen ze onder andere met onderzoek naar PFAS in bloed en moedermelk. Het onderzoek naar PFAS in bloedmonsters uit 2016 en 2017 is het eerste deel. Het RIVM kijkt ook nog naar PFAS in bloedmonsters uit 2025 en in moedermelk uit 2020 en 2021. Die resultaten worden in 2026 verwacht.

Het RIVM keek in dit onderzoek naar 28 soorten PFAS in 1.500 bloedmonsters, die in 2016 en 2017 zijn verzameld. Het doel van dit onderzoek was om in beeld brengen hoeveel PFAS Nederlanders toen in hun bloed hadden. In het onderzoek is extra aandacht voor de regio’s rond Chemours en de Westerschelde. Het RIVM kijkt of deze regio’s verschillen van de rest van Nederland.

In alle bloedmonsters komen zeven soorten PFAS voor. Voor deze zeven soorten PFAS onderzocht het RIVM of de gevonden hoeveelheid in bloed hoger is dan de gezondheidskundige grenswaarde. Dat is in vrijwel alle onderzochte bloedmonsters het geval.

Het onderzoek is gedaan op groepsniveau. De uitkomsten laten alleen iets zien over de hele groep, niet over één persoon. Je kunt dus niet zien van wie welke gegevens zijn. De onderzoekers kunnen geen persoonlijke uitslagen of adviezen over gezondheid geven.

Uit de resultaten van het onderzoek van het RIVM blijkt dat vrijwel alle Nederlanders PFAS in hun bloed hebben. Vrijwel alle Nederlanders hadden in 2016 en 2017 meer PFAS dan de gezondheidskundige grenswaarde in hun bloed.

Een verhoogde PFAS-waarde in het bloed betekent dat je in het verleden PFAS hebt binnengekregen. Maar dat betekent niet automatisch dat je daar iets van merkt. Dat hangt af van hoeveel je in de loop van de tijd binnenkrijgt. Hoe langer en hoe meer PFAS je binnenkrijgt, hoe groter de kans dat het effect heeft op je gezondheid. Van de effecten die we hierboven noemen, verwachten we effecten op het immuunsysteem als eerste.

Dat de kans op effecten toeneemt, wil niet zeggen dat iedereen daar iets van gaat merken. Een verhoging van cholesterol bijvoorbeeld maakt je niet meteen ziek. Het verhoogt wel de kans op ziekte. Of je ziek wordt, hangt ook af van veel andere zaken, zoals erfelijke aanleg, leefstijl en of je andere ziekten hebt.

Het doel van het onderzoek naar PFAS in bloed uit 2016 en 2017 is om een beginmeting te doen. Het RIVM kan hiermee in beeld brengen hoeveel PFAS Nederlanders in die periode in hun bloed hadden. Deze gegevens gaat het RIVM vergelijken met nieuwe metingen die in 2025 gedaan worden. Zo kunnen we zien of er iets verandert en of maatregelen tegen PFAS helpen.

Een PFAS-waarde in het bloed zegt niet direct iets over de gezondheid van een persoon, maar onderzoek op groepsniveau is wel waardevol. Door groepen mensen te onderzoeken, krijgen wetenschappers inzicht in de hoeveelheid PFAS die we binnenkrijgen, de verschillen tussen regio’s en of maatregelen helpen om minder PFAS binnen te krijgen.

Ja, het RIVM onderzoekt de aanwezigheid van PFAS in bloedmonsters uit 2025. Sanquin, de vereniging van bloedbanken, ondersteunt dit onderzoek door donoren uit het hele land uit te nodigen om mee te doen.

Het doel van dit vervolgonderzoek is om in beeld brengen hoeveel PFAS Nederlanders nu in hun bloed hebben. Ook kijkt het RIVM of de regio’s rond Chemours en de Westerschelde  verschillen van de rest van Nederland. De resultaten van dit vervolgonderzoek verwacht het RIVM in 2026.

Nee, het is niet mogelijk om jezelf aan te melden voor het onderzoek. Alleen mensen die hiervoor een uitnodiging van Sanquin hebben ontvangen kunnen meedoen. Zo zorgt het RIVM dat de onderzoeksgroep een goede weergave is van alle Nederlanders. Goed om te weten: deelnemers aan het bloedonderzoek krijgen geen persoonlijke uitslag.

Nee, in het onderzoek worden geen andere regio’s uitgelicht. Wel zorgen het RIVM en Sanquin ervoor dat het verzamelen van bloedmonsters goed verspreid wordt over Nederland. Het doel van het onderzoek is om landelijk in beeld te brengen hoeveel PFAS mensen in hun bloed hebben.

De GGD vindt het belangrijk om de voor- en nadelen van bloedonderzoek goed af te wegen. De GGD ziet veel redenen om bloedonderzoek bij individuele personen niet aan te raden:

• De concentratie PFAS in het bloed geeft geen duidelijke informatie over de kans dat je ziek wordt of klachten krijgt;
• Er is geen medisch advies mogelijk op basis van een hoge waarde PFAS in het bloed. Er is geen behandeling mogelijk om PFAS uit je bloed/uit je lichaam te krijgen. Alleen door verdere inname zoveel mogelijk te beperken, neemt de hoeveelheid PFAS in het lichaam langzaam af.
• Het bloedonderzoek is een momentopname en geeft geen duidelijke informatie over een al of niet hogere inname van PFAS in het verleden.

Er zijn mensen die het fijn vinden om te weten hoeveel PFAS ze in hun bloed hebben. Voor sommige mensen kan het weten van de bloedwaarde helpen om bewuster met blootstelling om te gaan, of geeft het rust. Voor anderen kan het juist de zorgen of gevoelens van onmacht vergroten.

Er zijn commerciële aanbieders die individueel bloedonderzoek naar PFAS uitvoeren. De kosten daarvan zijn voor eigen rekening. De keuze om hier gebruik van te maken, laten wij bewust bij de mensen zelf. De GGD ziet hierin geen rol voor zichzelf, vanwege de redenen die we hierboven noemen.

• Kan ik zelf mijn bloed laten testen?
  Ja, het is mogelijk om via een commerciële testaanbieder een bloedtest te laten doen. De GGD doet daarvoor geen aanbevelingen, op internet zijn aanbieders te vinden. De kosten zijn voor eigen rekening.
• Wat betekent een hoge PFAS-waarde in mijn bloed?
  Een verhoogde PFAS-waarde in je bloed laat zien dat je in het verleden PFAS hebt binnengekregen. Dat betekent echter niet automatisch dat je nu klachten hebt of in de toekomst ziek wordt.
  De Europese voedselveiligheidsautoriteit (EFSA) heeft een gezondheidskundige grenswaarde vastgesteld. Die grens geeft aan dat onder deze waarde naar verwachting geen gezondheidseffecten optreden. Als je lange tijd meer binnenkrijgt dan de gezondheidskundige grenswaarde, dan neemt de kans op gezondheidseffecten toe.
  Uit onderzoek op groepsniveau blijkt dat als mensen lange tijd en veel met PFAS in aanraking komen, het bijvoorbeeld het cholesterol kan verhogen of slecht kan zijn voor het immuunsysteem. Maar het is niet precies te zeggen wat het voor jou betekent. Hoe jouw lichaam reageert, hangt namelijk af van verschillende dingen, zoals hoe gezond je bent, hoe je leeft, of je aanleg hebt voor bepaalde ziektes, en hoeveel PFAS je hebt binnengekregen.
• Is er een medisch advies of vervolg mogelijk bij een hoge waarde?
  Nee, dat is er niet. Er is geen directe link tussen de hoeveelheid PFAS in iemands bloed en klachten bij één persoon. Wetenschappers weten alleen wat PFAS doet bij groepen mensen. Bij zo’n groep zie je dat mensen met meer PFAS in hun bloed een groter risico hebben op bepaalde ziektes. Maar dat betekent niet dat één persoon met een hoge PFAS-waarde ook echt ziek is, of dat de klachten daardoor komen. De hoeveelheid PFAS in je bloed zegt dus niks over jouw eigen gezondheid.
  Op dit moment bestaat er geen medische behandeling om PFAS uit het lichaam te verwijderen.
• Kan ik met een hoge waarde aantonen dat ik ziek ben geworden?
  Nee, er is op individueel niveau geen directe relatie te leggen tussen bloedwaarden en gezondheidsklachten.
• Kan ik mijn huisarts informeren als ik toch een individueel bloedtest laat doen?
  Ja, je kunt de uitslag delen met je huisarts.

In het hele land kunnen veel PFAS zitten in eieren van hobbykippen. Als er veel PFAS in een ei zit, kan je door het eten hiervan veel PFAS binnenkrijgen. Aan de buitenkant kan je niet zien hoeveel PFAS er in een ei zitten. Daarom is het advies om in heel Nederland geen eieren van hobbykippen te eten. Het is het meest veilig om eieren uit de supermarkt, van speciaalzaken of van de markt te eten, omdat we weten dat daar minder PFAS in zitten.

Dat geldt voor kinderen nog meer dan voor volwassen. De hoeveelheid PFAS die je binnen ‘mag krijgen’ (de gezondheidskundige grenswaarde) hangt af van je lichaamsgewicht. Kinderen hebben een lager lichaamsgewicht, waardoor ze sneller teveel PFAS binnenkrijgen.

Nee, eieren uit de supermarkt bevatten veel minder PFAS. Dat weten we doordat de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) de eieren regelmatig test.

Dat weten we nog niet precies. Regenwormen lijken de belangrijkste oorzaak te zijn van de hoge concentraties PFAS in eieren van hobbykippen. Dat blijkt uit onderzoek in Zuid-Holland Zuid en de gemeente Altena. Kippen eten de wormen, waardoor PFAS in de eieren terechtkomt. De gemeten hoeveelheden PFAS in de wormen kunnen het grootste deel van de PFAS in de eieren verklaren. Toch kunnen ook andere – nog onbekende – bronnen bijdragen aan de hoeveelheid PFAS in de eieren. Het RIVM doet verder onderzoek naar PFAS in eieren.

Het helpt om je kippen op een andere ondergrond te houden, zoals een afgesloten ren met een harde bodem. Dan hebben je kippen geen toegang tot regenwormen. Dit kan de kans op PFAS in hun eieren verkleinen. Maar PFAS kunnen ook op andere manieren in het milieu komen. Daarom is het niet helemaal zeker dat de eieren vrij van PFAS zijn. We weten bijvoorbeeld niet of andere diertjes die door kippen gegeten worden (spinnen, slakken) PFAS bevatten, en of er nog andere bronnen zijn.

Kippen eten van nature wormen als ze die tegenkomen. De kans is groot dat deze wormen PFAS bevatten. Dus kippen die wormen eten, krijgen waarschijnlijk PFAS binnen. Dit komt doordat PFAS in heel Nederland (en de rest van de wereld) aanwezig zijn en zich ophopen in het milieu en dus ook in wormen.

Het lijkt er op dat wormen een belangrijke bron van PFAS zijn. Als je voorkomt dat je kippen wormen eten, bijvoorbeeld door kippen te houden in een ren met een harde bodem, kan dat de hoeveelheid PFAS verminderen. Maar we weten nog niet zeker of er nog andere bronnen van PFAS zijn.

Ja, het RIVM doet verder onderzoek naar PFAS in eieren in heel Nederland. Dit onderzoek moet duidelijk maken hoe PFAS in de voedselketen komt en welke maatregelen nodig zijn om de blootstelling aan PFAS te verminderen.

Het is nog niet precies bekend hoe lang het onderzoek duurt, maar het kan enkele maanden tot een jaar duren. De resultaten worden openbaar gemaakt zodra het onderzoek is afgerond.

We begrijpen dat mensen willen weten of ze hun eieren kunnen blijven eten. Toch zet de GGD vraagtekens bij het laten testen van eieren. Met zo’n test weet je namelijk nog steeds niet of je de eieren veilig kunt eten (zie ook ‘Ik heb mijn eieren laten testen. Wat betekent de uitslag van de test?).

We weten dat eieren van hobbykippen te veel PFAS kunnen bevatten. Het advies blijft daarom om te kiezen voor eieren uit de winkel. Dat geldt voor kinderen nog meer dan voor volwassenen. De hoeveelheid PFAS die je binnen ‘mag krijgen’ (de gezondheidskundige grenswaarde) hangt af van je lichaamsgewicht. Kinderen hebben een lager lichaamsgewicht, waardoor ze sneller teveel PFAS binnenkrijgen.

De meeste mensen ontvangen na de test een tabel met getallen. Daarin staat:

• de hoeveelheid PFAS in de geteste eieren;
• en de hoeveelheid PFAS die maximaal in de eieren mag zitten (de zogenaamde ‘maximale Europese limiet’).

Is de hoeveelheid PFAS in jouw eieren lager dan de Europese limiet? Dan betekent het dat de hoeveelheid PFAS in die eieren ongeveer net zoveel is als de hoeveelheid in de eieren in de winkel.
Ligt de hoeveelheid boven de Europese limiet? Dan is de hoeveelheid PFAS in die eieren meer dan de hoeveelheid PFAS in eieren uit de supermarkt.

De GGD kan op basis van de resultaten niet zeggen of je je eieren ‘veilig’ kunt eten. Dat hangt namelijk ook af van:

• hoe vaak/veel eieren je eet;
• je lichaamsgewicht;
• de concentratie PFAS in de eieren op andere momenten. De test die je hebt laten doen is een momentopname. De eieren die je een dag of een week later raapt, kunnen meer of minder PFAS bevatten;
• en hoeveel PFAS je verder binnenkrijgt, bijvoorbeeld via andere voedingsmiddelen.

We weten dat er in eieren uit de winkel minder PFAS zitten dan in de eieren van hobbykippen. Daarom blijft het advies om eieren uit de supermarkt, van speciaalzaken of van de markt te eten.

Dat kan, maar dat hoeft niet zo te zijn. Uit onderzoek blijkt dat er geen verband is tussen het PFAS-gehalte in de eieren van een kip, en die in de grond waarop de kip loopt.

De eieren van hobbykippen mag je bij het restafval weggooien.